مناطق چهارگانه محیط زیست (پارک ملی، مناطق محافظت شده، اثر طبیعی ملی و پناهگاه حیات وحش)
در دنیای امروز میزان آلودگی‌های آب، هوا و خاک به‌حدی رسیده است که طبیعت فرصت و امکان بازسازی و جبران آن را ندارد. منابع طبیعی که در طول هزاران سال به وجود آمده بودند رو به نابودی رفته‌اند؛ به‌گونه‌ای که اگر از آن‌ها محافظت نشود پاسخگوی نیاز نسل‌های آینده بشر نخواهند بود. در نتیجه توسعه روزافزون فعالیت‌های بشر در کره زمین، طبیعت با مخاطرات محیط زیستی و از بین رفتن تنوع ژنتیکی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. همین امر سبب شد که بشر به فکر اقدامات محافظتی اساسی برای نجات طبیعت و مقابله با این تخریب بیفتد.
سازمان حفاظت محیط زیست کشورها برای حفظ و پاسداری از تنوع اکوسیستم و ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری، بخش‌هایی از کره زمین را که بکرترین و خاص‌ترین مناطق طبیعی هستند در چهار رده به‌عنوان مناطق چهارگانه محیط زیست قرار می‌دهد و تحت قوانین مشخص شده، اداره و محافظت می‌کند. این مناطق چهارگانه با عنوان‌های «پارک ملی»، «منطقه حفاظت‌شده»، «اثر طبیعی ملی» و «پناهگاه حیات وحش» بر اساس ضوابط و قوانین پذیرفته شده در بین همه کشورها اداره می‌شوند و مهم‌ترین میراث طبیعی کشورها به شمار می‌روند. برای آشنایی با این مناطق چهارگانه و تفاوت آن‌ها در ادامه با ما همراه باشید.
فهرست موضوعات این مطلب
تکامل سازمان حفاظت محیط زیست
پس از انقلاب صنعتی اروپا، غارت طبیعت به منظور تأمین منابع مورد نیاز صنایع به سرعت گسترش یافت. این فرآیند منجر به افزایش قدرت و ثروت دولت‌های اروپایی و همچنین به تخریب محیط زیست جهانی و ایجاد فاصله اجتماعی بین جوامع غربی و سایر ملل شد.
گسترش فعالیت‌های انسانی، افزایش رونق صنعتی و کاهش جنگل‌ها و آلودگی هوا، سرعت تخریب محیط زیست را چند برابر کرد که می‌توان آن را از جمله نتایج منفی انقلاب صنعتی دانست. در دهه ۱۹۶۰ میلادی، نهضت محیط زیست در کشورهای اروپایی و آمریکایی آغاز شد و در چند سال بعد، به یک جنبش گسترده و جهانی تبدیل شد و وزارت‌خانه‌های محیط زیست در برخی کشورها تأسیس شدند.
توجه به حفظ محیط زیست و حکومت‌داری موثر، انجام اقدامات مثبت متعددی را امکان‌پذیر می‌سازد که به یک کشور این امکان را می‌دهد که به همراه پیشرفت فناوری و اقتصاد، به محیط زیست سالم و پویا نیز دست یابد. از طریق شناسایی و حفظ مناطق طبیعی خاص با رعایت قوانین و استانداردهای بین‌المللی، دولت‌ها تلاش می‌کنند تا از حمله و تخریب انسانی به این مناطق جلوگیری کرده و آن‌ها را حفظ کنند.
سازمان حفاظت از محیط زیست در ایران نیز با توجه به اهمیت بی‌نظیر محیط زیست و تنوع طبیعی کشور، در سال ۱۳۵۱ تأسیس شد. این سازمان با ادغام با سازمان شکاربانی و نظارت بر صید، مسئولیت حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی را بر عهده گرفت. در ادامه، در سال ۱۳۵۳، عنوان پارک حیات وحش به پارک ملی تغییر یافت و دو بخش جدید به نام‌های پناهگاه حیات وحش و اثر طبیعی ملی نیز تأسیس شدند.
سازمان محیط زیست جهانی، محیط زیست ایران را در چهار طبقه کلی توصیف کرده و این طبقه‌بندی در سال ۱۹۷۴ میلادی به مجلس ارائه شد و مورد تصویب قرار گرفت. این سازمان با تعیین حدود مناطق چهارگانه محیط زیست، تنها فعالیت‌هایی را که طبق مقررات ویژه و زیر نظر این سازمان انجام می‌شود، مجاز اعلام کرده است.
اکنون، مساحت تحت حفاظت سازمان حفاظت از محیط زیست در ایران حدود ۱۹ میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار است که حدود ۱۱٫۵۸ درصد از مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهد. این شامل ۳۲ پارک ملی، ۵۳ پناهگاه حیات وحش، ۱۸۴ منطقه حفاظت‌شده و ۴۰ اثر طبیعی ملی می‌شود.
با توجه به اهمیت بالای محیط زیست و تنوع طبیعی ایران، این اقدامات حفاظتی و مدیریتی از اهمیت بسزایی برخوردارند و نشان از تلاش‌های جدی دولت ایران برای حفظ و حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست کشور است. این اقدامات نه تنها به نسل‌های آینده ایرانیان، بلکه به تمامی جوامع جهانی نشان می‌دهد که حفظ محیط زیست یک اولویت برای تمامی انسان‌هاست.
اکوتوریسم و محیط زیست
یکی از چالش‌های اساسی در مسیر حفاظت از محیط زیست، عدم وجود انگیزه و توجیه اقتصادی برای نگهداری از مناطق محافظت شده است. دولت‌ها معتقدند که حفظ و نگهداری این مناطق در طولانی مدت هزینه‌بر است و بنابراین تلاش کافی برای این امر نمی‌کنند. از سوی دیگر، جوامع محلی که در اطراف مناطق حفاظت شده زندگی می‌کنند، احساس می‌کنند که این مناطق بهره‌برداری آن‌هاست و اغلب تمایل دارند برای فعالیت‌هایی مانند چرای دام، قطع درختان یا شکار از این مناطق استفاده کنند. آن‌ها این حفاظت را به عنوان تصاحب حق خود می‌بینند و در تلاش‌های قانونی و غیرقانونی برای بازپس‌گیری حق خود هستند.
اکوتوریسم که بر پایه کسب درآمد از مناطق حفاظت شده استوار است، باعث ایجاد انگیزه برای حفاظت از این مناطق می‌شود. این صنعت با بازگردانی مالی هزینه‌های حفاظت کمک می‌کند و از طرفی، مردمان بومی که در این مناطق زندگی می‌کنند، به جای بهره‌برداری سنتی از طبیعت، به دنبال مشاغلی برای رفع نیازهای خود می‌روند و از این طریق درآمد کسب می‌کنند.
مدیریت و حفاظت از مناطق بکر طبیعی نیازمند بودجه زیادی است و دولت‌ها می‌توانند با ارائه امکانات رفاهی و زیرساختی مناسب، برای بازدید از این مناطق ورودیه دریافت کنند. این کسب درآمد می‌تواند بهبود شرایط حفاظتی را تسهیل کرده و به حفظ محیط زیست کمک بیشتری نماید.
پارک ملی
پارک ملی به عنوان یک یا چند اکوسیستم با زیستگاه جانوران و گیاهان خاص و مناظر طبیعی بکر شناخته می‌شود. این مناطق به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهند تا به‌صورت آموزشی، تفریحی و فرهنگی وارد شوند. پارک‌های ملی به عنوان نمونه‌های برجسته از مظاهر طبیعی با ویژگی‌های خاص و اهمیت ملی از لحاظ زمین‌شناسی، بوم‌شناسی و جغرافیای زیستی مورد حفاظت قرار می‌گیرند.
این پارک‌ها برای تحقق هدف پاسداری از طبیعت بالاترین رتبه حفاظتی را دارند و هرگونه دخل‌وتصرف در آن‌ها ممنوع است. آن‌ها محل‌های مناسبی برای فعالیت‌های آموزشی، تحقیق، پژوهش و گردشگری در طبیعت هستند. این پارک‌ها در شرایط کاملاً طبیعی حفظ و حراست می‌شوند.
در ایران، از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۹۹، ۳۲ پارک ملی به ثبت رسیده است. از جمله پارک‌های ملی ایران می‌توان به پارک ملی لار در مازندران، پارک ملی کویر در سمنان و پارک ملی ضامن آهو در خراسان شمالی اشاره کرد. این پارک‌ها به عنوان زیستگاه‌های جانوران و گیاهان خاص و در خطر انقراض شناخته می‌شوند.
پارک ملی گلستان که در سال ۱۳۴۶ به ثبت رسیده است، اولین و قدیمی‌ترین پارک ملی ایران است و از نظر غنای طبیعی و ارزش بیولوژیکی با مشهورترین پارک‌های ملی جهان قابل مقایسه است. همچنین، پارک ملی دریاچه ارومیه که بزرگ‌ترین پارک ملی ایران است، زیستگاه بسیاری از گونه‌های نادر پرندگان مهاجر به‌خصوص فلامینگوها است.
اثر طبیعی ملی
اثر طبیعی ملی به پدیده‌ها یا مجموعه‌های نمونه و نادر گیاهی و جانوری یا اشکال و مناظر کم‌نظیر همچون درختان کهنسال گفته می‌شود که به نسبت جالب، خاص و غیرقابل جایگزین هستند. این مناطق غالبا کوچک و دارای ارزش حفاظتی، علمی، تاریخی و طبیعی هستند که به‌منظور حفظ و حراست به‌عنوان اثر طبیعی ملی انتخاب و مدیریت می‌شوند.
فعالیت‌های محافظتی از اثر طبیعی ملی باید تضمین‌کننده بقای آن در طولانی مدت باشند. این مناطق در واقع برای حفظ پدیده‌های خاص طبیعی و غیرقابل جایگزین که ارزش بالای ملی و طبیعی دارند به وجود آمده‌اند. در مناطق اثر طبیعی ملی هرگونه چرای احشام، قطع درختان، بوته‌کنی، تجاوز، تخریب محیط و به‌طور کلی هر عملی موجب از بین رفتن گیاهان و اکوسیستم شود ممنوع است. ورود به این مناطق تابع قوانین خاص است.
کشور ایران با شرایط ویژه جغرافیایی خود، از گذشته به‌عنوان یکی از مناطق شاخص کره زمین در زمینه آثار طبیعی و اکوسیستم‌های منحصربه‌فرد مطرح و شناخته شده است. در ایران حدود ۴۰ منطقه با عنوان اثر طبیعی ملی حفاظت می‌شود که از میان آن‌ها می‌توان به دشت لاله های واژگون در کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری، «چشمه‌های باداب سورت» از توابع شهر ساری و «غار ماهی کور» در استان لرستان اشاره کرد.
نخستین اثر طبیعی ملی ایران در سال ۱۳۵۵ در منطقه‌ای ۶۰۰۰ متری در روستای داماش استان گیلان به ثبت رسید. این اثر طبیعی ملی در واقع رویشگاه منحصربه‌فرد گیاه «سوسن سفید یا سوسن چلچراغ» است. سوسن چلچراغ نمونه‌ای کمیاب است؛ به همین دلیل اثر طبیعی ملی سوسن چلچراغ یک ذخیره‌گاه ژنتیکی نیز محسوب می‌شود. این ناحیه دارای اقلیم مرطوب و نیمه‌معتدل است. شکوه و زیبایی شگفت‌انگیز سوسن‌های چلچراغ هر ساله در ماه خرداد گردشگران زیادی را به سوی خود می‌کشد.
پناهگاه حیات وحش
پناهگاه حیات وحش، زیستگاه نمونه جانوران وحشی و جزئی از زیستگاه‌های نمونه است که با هدف حمایت از جمعیت گونه‌های جانوری با اهمیت و در خطر انقراض انتخاب و حفاظت می‌شود. وسعت پناهگاههای حیات وحش باید به‌گونه‌ای باشد که نیازهای جانور در آن رفع شود. این مناطق همچنین برای فعالیت‌های آموزشی و پژوهش، به‌ویژه جانورشناسی بسیار مفید هستند؛ به‌علاوه فعالیت‌های گردشگری کنترل شده و سازگار با محیط در آن‌ها مجاز است.
پناهگاههای حیات وحش وسعت کمتری نسبت به مناطق حفاظت‌شده دارند و هدف آن‌ها حفاظت از یک یا چند گونه خاص جانوری از طریق دخالت‌های مسئولانه است. این مناطق می‌تواند شامل جنگل، مرتع، دشت، دریاچه، دریا و کوهستان باشد که در واقع همان زیستگاه‌های نمونه با شرایط اقلیمی خاص برای جانوران وحشی هستند که نیاز به احیا و حفاظت دارند. شکار و صید و هر عملی که موجب تخریب و آسیب به محیط زیست شود، در این مناطق ممنوع است.
پناهگاههای حیات وحش به‌دلیل اینکه زیستگاه جانوران وحشی هستند از اهمیت ملی برخوردار هستند. پناهگاههای حیات وحش ایران به حدود ۵۳ منطقه می‌رسد که برای نمونه می‌توان به «پناهگاه حیات وحش سفید کوه» در لرستان، «پناهگاه حیات وحش جاسب» در استان مرکزی، «پناهگاه حیات وحش دشت ناز» در استان مازندران اشاره کرد.
نایبندان بزرگ‌ترین پناهگاه حیات وحش ثبت شده در ایران است و با وسعت ۱,۵۱۶,۹۹۴ هکتار نزدیک به شهر طبس در استان خراسان جنوبی قرار دارد. این پناهگاه از سال ۱۳۷۳ تحت محافظت قرار گرفت و در سال ۱۳۸۰ به‌عنوان پناهگاه حیات وحش به ثبت رسید.
پناهگاه حیات وحش نایبندان از هر طرف توسط کویر محاصره شده است و منابع آبی خود را از دو قله مرتفع نایبندان و علی آباد تامین می‌کند. نایبندان دارای آب‌وهوای گرم خشک است. وجود تپه‌های شنی متحرک و توده‌های جنگلی متراکم تاغ از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این منطقه است. نایبندان مهم‌ترین زیستگاه یوزپلنگ آسیایی به شمار می‌رود.
مطلب مشابه: کویر چیست؟ بیابان چیست؟ (تفاوت های کویر و بیابان)
مناطق محافظت شده
مناطق حفاظت شده اراضی ویژه زیست محیطی هستند که وسعت بیشتری نسبت به سه منطقه دیگر دارند. این مناطق برای فعالیت‌های تفریحی و بر اساس مقررات و محدودیت‌های خاص توسط دولت‌ها شناسایی، ثبت و محافظت می‌شوند. این مناطق دارای ارزش زیست محیطی هستند و نیاز به حراست و ترمیم و احیای گونه‌های گیاهی و جانوری دارند تا از خطر انقراض دور بمانند.
مناطق حفاظت شده به‌طور کلی برای استفاده پایدار و نسل به نسل از اکوسیستم‌های طبیعی، شناسایی و تحت مدیریت قرار می‌گیرند. این مناطق می‌تواند شامل جنگل، مرتع، دشت، کوهستان، دریاچه و دریا باشد که به‌لحاظ حفظ و تکثیر رویشگاه‌های گیاهی و گونه‌های جانوری اهمیت دارند و نیاز به محافظت از آن‌ها احساس می‌شود. مقررات حفاظت در این مناطق تا حدی شبیه به پناهگاههای حیات وحش است.
وسعت مناطق حفاظت شده
مناطق محافظت شده، فضای بسیار مناسبی برای اجرای برنامه‌های آموزشی و پژوهش‌های محیط زیستی است. حضور گردشگران و بهره‌برداری‌های مصرفی و اقتصادی در این مناطق بر اساس طرح جامع مدیریت هر منطقه مجاز است. فعالیت‌هایی چون شکار و قطع درختان در این مناطق ممنوع است. در ایران حدود ۱۸۴ منطقه محافظت شده به ثبت رسیده است که از میان آن‌ها می‌توان به «منطقه حفاظت‌شده هراز» در مازندران، «منطقه حفاظت‌شده گنو» در هرمزگان، «منطقه حفاظت‌شده لیسار» در گیلان و «منطقه حفاظت‌شده لوه» در گلستان اشاره کرد.
منطقه حفاظت‌شده توران یا خارتوران با مساحت ۱,۴۷۰,۶۴۰ هکتار در استان سمنان قرار دارد و بزرگ‌ترین منطقه حفاظت‌شده کشور محسوب می‌شود که در سال ۱۳۵۱ به ثبت رسید. این منطقه با آب و هوای گرم وخشک میزبان یکی از نادرترین گونه‌های جانوری یعنی یوزپلنگ آسیایی است.
تفاوت مناطق چهارگانه محیط زیست
تفاوت‌های اصلی بین مناطق چهارگانه محیط زیست در ایران به شرح زیر است:
- پارک ملی: تمرکز بر حفاظت از زیبایی‌های طبیعی و تنوع زیستی در یک محیط کاملاً طبیعی و محدودیت شدید فعالیت‌های انسانی.
- منطقه حفاظت‌شده: تمرکز بر حفاظت از تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی، با محدودیت‌هایی برای فعالیت‌های اقتصادی و شکار.
- اثر طبیعی ملی: حفاظت از پدیده‌های طبیعی کم‌نظیر با اهمیت ملی و جهانی، معمولاً برای اهداف علمی و آموزشی.
- پناهگاه حیات وحش: تمرکز بر حفاظت و بهبود شرایط زیستگاه‌های جانوران وحشی، به ویژه گونه‌های در معرض خطر.
هرکدام از این مناطق با توجه به اهداف خاص خود، قوانین و ضوابط مدیریتی متفاوتی دارند و برای حفظ جنبه‌های مختلف محیط زیست و تنوع زیستی ایجاد شده‌اند.
سخن آخر
مناطق چهارگانه شامل مناطق حفاظت شده، پناهگاههای حیات وحش، اثرات طبیعی ملی و مناطق زیستگاهی هستند که هر یک از این مناطق نقش مهمی در حفاظت از محیط زیست و گونه‌های جانوری و گیاهی دارند. این مناطق از اهمیت بالایی برخوردارند و نقش محوری در حفظ تنوع زیستی و حفظ محیط زیست دارند. از آنجا که هر یک از این مناطق دارای ویژگی‌ها و اهداف خاص خود هستند، ترکیبی از این مناطق می‌تواند به حفظ تعادل زیستی و حفظ منابع طبیعی کمک کند.
