نگاهی به تاریخچه شهر شیراز؛ آنچه از تاریخ شهر ادب و هنر پنهان است

در گذشته شهر شیراز با نام دیگر تیرازیس شناخته می شد که تاسیس این شهر به قرن اول هجری باز می گردد. همچنین بنیانگذاران این نام را از قلعه در نزدیکی شهر و محلی فعلی تیرازیس گرفته اند. همچنین اسم این شهر در تخت جمشید و در الواح عیلامی مکشوف به شکل های ish-si-ra-Ti, is-si-Shi, ish-si-is-ra-Ti, ish-si-is-ra-Sh آمده است.

تدسکو نیز در مجله انجمن شرقی آمریکا درج کرده که واژه شر به معنی خوب + رازه معنی هم ریشه رز (مو) گرفته شده است. طبق روایت بانی این شهر توسط پسر عم حجاج بن یوسف، محمد بن قاسم بن عقیل بوده است.

تاریخچه شهر شیراز از نگاهی کلی

تاریخچه شهر شیراز به قرن اول هجری باز می گردد که توسط محمد بن قاسم بن عقیل تاسیس شد. این شهر در قدیم یک دایره نامنظم بوده که اطراف آن را با برج ها و حصار پوشش داده اند. همچنین محیط حصاری آن شش دروازه و بیشتر از یک فرسخ اندازه داشته و بخش داخلی آن از 11 محله تشکیل می شد. سپس امیر ابوکالیجار در سال 430 هجری قمری شهر را تخریب کرده و جمعیت را به سوی تیرازیس کنونی سوق داد که خیلی سریع رونق گرفت و آباد شد.

اما هجوم طوایف مختلف و زلزله های متعدد این شهر را تخریب نمود. سپس امیر تیمور در سال 795 هجری قمری این شهر را از بین برد. ولی کریم خان زند در سال 1180 تیرازیس را پایتخت کرده و دور آن را حصار کشید. در نهایت تمام کوچه ها را سنگ فرش و بازار وکیل را بنا نهاد.

شهر شیراز در دوران حکومت کریم خان زند با وجود زلزله های پی در پی دواره با خاک یکسان شد. همچنین در زمان حاکمیت عضدالدوله یک کتابخانه بزرگ شبیه کتابخانه های امروزی در کشورهای مهم جهان با قفسه های متعدد بنا گردید که هر کدام از قفسه ها به کتاب هایی در مورد یکی از شاخه های علوم اختصاص داشت.

این شهر از اقلیم سیم می باشد و طبق روایتی توسط شیراز بن طهمورث بنا و مجددا تخریب شد. البته در قدیم این سرزمین به شهر فارس معروف بوده که به فارس بن ماسو بن نوح نسبت داده شده است. سپس در زمان اسلام برادر حجاج بن یوسف، محمد بن یوسف ثقفی آن را بازسازی نمود. البته روایتی دیگر از بازسازی شهر تیرازیس به دست محمد بن قاسم بن ابی عقیل خبر می دهد.

هیچ زمان شهر شیراز از اولیاء خالی نبوده و به همین سبب در قدیم با برج اولیاء می شناختند. این شهر در زمان معموری دارای 19 محله و 12 دروازه بود. اما نواب کریم خان زند این شهر را به 11 محله و 6 دروازه تقسیم کرد. دروازه ها به ترتیب دروازه باغشاه، دروازه اصفهان، دروازه سعدی، دروازه قصابخانه، دروازه شاه داعی و دروازه کازرون بودند. البته 5 محله این شهر به محله حیدری خانه معروف بودند که محله اسحاق بیگ، میدان شاه، در شاهزاده، بالاکفت و بازار مرغ را شامل می شدند. همچنین 4 محله دیگر، نعمتی خانه نام داشتند که محله در مسجد، سنگ سیاه، سردزک و سرباغ را در بر می گرفتند. اما محله های یهودیان و لب آب خارج از این محله های ذکر شده قرار داشتند.

مطلب مشابه: جاهای دیدنی اصفهان | مکان های تفریحی و تاریخی این شهر زیبا

پیدایش و پیشینه شهر شیراز

بر مبنای تاریخچه شهر شیراز به عنوان یکی از شهرهای تاریخی و باستانی ایران معرفی شده که در جنوب غربی کشورمان و در استان فارس واقع گردیده است. همچنین پیدایش این شهر به قرن یک باز می گردد که در آن زمان قسمتی از امپراتوری پارسیان محسوب می شد. البته تاریخچه شهر تیرازیس با توجه دوران های مختلف به شرح زیر است.

پیدایش

 طبق نوشته ها و روایات جان لیمبرت، دیپلمات، ایران شناس و مدرس پیشین دانشگاه پهلوی شهر شیراز، در طول تاریخ این شهر مرکز فارس نبوده است. همچنین براساس استانداردهای ایران یک شهر نوین به شمار می رود. تاریخ نگاران اسلام معتقد بوده که این شهر توسط عبدالملک مروان در قرن یک هجری بنا شده است. سپس یک تاریخ نگار محلی اذعان می کند که این با بت پرستی هیچگاه آلوده نشده است.

حمدالله مستوفی نیز معتقد بود که بعد از اسلام، محمد برادر حجاج ابن یوسف این شهر را بنیان و یا مجددا بنیان نهاد. البته در روایت دیگری بیان می کند که بنیانگذاری شهر توسط محمد ابن قاسم ابن ابی عقیل برادرزاده وی در سال 74 هجری صورت گرفته است.

لیمبرت نیز معتقد بود علائمی از سکونت بل از اسلام در نزدیکی یا محل شهر وجود داشته که اسم شهر از آن گرفته شده است. همچنین کتیبه ای عیلامی موجود در تخت جمشید دارای قلعه ای به اسم شیرازیس یا تیرازیس می باشد. حمدالله مستوفی باتوجه به نشانه ها در منابع اسلامی، شواهد باستانی، سایر اسناد و مهرهایی مختص اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی حاوی اسم تیرازیس در محل قصر ابونصر اعتقاد دارد که این قصر در شهر کنونی تیرازیس و در جوار روستای سعدی قلعه با همین اسم بوده است.

بنابراین محل اولیه تیرازیس همان استحکامات در محل قصر ابونصر بوده و محل قلعه تیرازیس بیان شده که در لوح تاریخی تخت جمشید می باشد. درنهایت شهر کنونی تیرازیس در جوار همین قلعه تاسیس شده و نام خود را از آن گرفته است.

مطلب مشابه: مکان های گردشگری کرمانشاه و حاهای دیدنی تفریحی و تاریخی کرمانشاه با عکس

بعد از اسلام

بعد از حمله عرب ها به کشورمان و انقراض شهر استخر، اهمیت این شهر به شهر شیراز انتقال یافت. سلسله آل بویه فارس در قرن 4-5 هجری قمری این شهر را به عنوان پایتخت برگزیدند و حصار، کتابخانه، قصرها و مساجدی در آن بنا نهادند. زمان حمله چنگیز خان این شهر از قتل عام و تخریب در امان ماند. زیرا حکمرانان محلی به مغولان اجازه دادند که از مردم مالیات بگیرند.

این شهر قتل عام تیمور را نیز تجربه نکرد و دلیل آن تسلیم فرماندار فارس، شاه شجاع بود. سپس در قرن 13 میلادی تیرازیس به دلیل رونق هنر، فرهنگ و علم به دارالعلم شهرت یافت. همچنین تعدادی زیادی از فیلسوفان، صوفیان و شاعران مشهور ایرانی همچون حافظ، ملاصدرا و زوبهان، زاده این شهر هستند که سهم بسزایی در شهرت آن دارند.

در زمان حکومت شاه عباس و دوره صفویه، شهر شیراز زیر حاکمیت امام قلی خان رونق گرفت و وی در این شهر بناهای باشکوهی ساخت. سپس با حمله افغان ها به کشورمان و سقوط حکومت صفویه، دوران نزول این شهر شروع شد و با شورش حکمرانان محلی علیه نادرشاه و دوره افشاریان وضع بدتر گردید.

نادرشاه نیز سپاهی را به شهر تیزاریس فرستاد و این شهر بعد از ماه ها محاصره شکست خورد. البته بعد از این حمله اکثر بناهای تاریخی و باشکوه شهر از بین رفتند. درنهایت جمعیت شهر به 50000 نفر یا همان ربع جمعیت قرن کاهش یافت.

شهر شیراز خیلی سریع رونق و پیشرفت را تجربه کرد و کریم خان زند این شهر برای پایتخت سلطنت خود انتخاب نمود. همچنین 12000 کار گز را استخدام کرد تا خندقی اطراف شهر و قلعه ای در مرکز آن بنا نهد. سپس به ساخت بازار، آب انبار، حمام و مسجد اقدام کرد. بنابراین در دوران زندیه این شهر به سیستم زهکشی و آبیاری مجهز گردید و جانشین کریم خان توانست این سلسله را همچنان حفظ نماید.

آقا محمد خان قاجار به محض بر روی کارآمدن، پایتخت را به شهر تهران انتقال داد. البته در دوران قاجار این شهر از اهمیت بالایی برخوردار بود و حکمرانی آن به عنوان یک امتیاز خاص به حکمرانان داده می شد.

اکثر ساختمان ها و باغ های این شهر در دوران محمدخان قاجار ساخته شدند. البته نوسازی شهر شیراز به دوران پهلوی باز می گردد. زیرا در این دوره کارخانه ها، دانشگاه ها و بیمارستان های زیادی ساخته شدند که پالایشگاه نفت، دانشگاه شیراز و بیمارستان نمازی را در بر می گرفتند.

همچنین بعد از انقلاب توجه زیادی به مرمت و احیای آثار تاریخی شد که از مهم ترین آنها می توان به مرمت خواجوی کرمانی، حافظیه حمام وکیل، دروازه قرآن و احیای ارگ کریم خان زند اشاره کرد.

دوران معاصر

تقریبا 10000 نفر از مردم شهر شیراز در سال 1918 بر اثر شیوع آنفلوآنزا از دنیا رفتند. این شهر از زمان صنعتی شدن دوران شاه که در اکثر شهرهای ایران به وقوع پیوست هیچ بهره ای نبرد. اما این شهر بعد از جنگ جهانی دوم پیشرفت زیادی را تجربه کرد و در سال 1353 خورشیدی از لحاظ بزرگی بعد از شهر تبریز، اصفهان و مشهد قرار گرفت.

تیرازیس در سال های آخر انقلاب رشد خوبی را تجربه کرد. همچنین در حوزه مراکز آموزش عالی، صنعت گردشگری و پایگاه های نظامی رشد چشمگیری داشت. سپس از نمایشگاه گاز بیدبلند به مجتمع عظیم پتروشیمی شیراز بروسه گازرسانی صورت می گرفت و تیرازیس یکی از نخست مناطق گازرسانی شده در کشورمان محسوب می شد. ناگفته نماند که از سال 1342 شرکت گازرسانی ناحیه 5 فعالیت داشته و نام آن در سال 1377 به شرکت گاز استان فارس تغییر کرد.

مطلب مشابه: مکانهای تاریخی رشت (10 مکان گردشگری و تاریخی شهر رشت)

فرهنگ شهر شیراز

شهر شیراز به عنوان پایتخت فرهنگی ایران به مردم جهان معرفی شده است. یکی از زنان شاعر معروف ایران همان جهان ملک خاتون است که در این زندگی خود را سپری نمود. تیرازیس به شهر گل و بلبل، ترنج، نارنج، باغ، شراب و شعر معروف می باشد.

همچنین در فرهنگ ایرانیان، باغ از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و این شهراز قدیم به وجود باغ های زیبا و در تعداد زیاد مشهور بوده است. این شهر از دوران باستان دارای باغ های انگور بی شماری بوده و به همین دلیل شراب آب شهرت جهانی دارد. امروزه اکثر باغ های این شهر در بخش شمال غرب و در مناطق معالی آباد، چمران، کشن و قصرالدشت واقع شده اند. برخی از این باغ مانند باغ ارم، باغ جهان نما، باغ دلگشا و باغ عفیف آباد به مراکز گردشگری تبدیل شده اند.

دین و مذهب مردمان شهر شیراز

اکثر ساکنین شهر شیراز مسلمان و مذه شیعه دوازده امامی دارند و جوامع مذهبی متعددی از جمله یهودیان، مسیحیان، زرتشتیان، بهائیان و اهل سنت را در بر می گیرند. همچنین در سال 1395 یک سرشماری از اقلیت های رسمی استان فارس گرفته شده تعداد مسیحی ها 5880 نفر، یهودی ها 2816 نفر و زرتشتی ها 839 نفر بودند که بیشتر آنها در تیرازیس زندگی می کنند.

جمعیت بهایی در این شهر نیز زیاد بوده و تیرازیس به عنوان دومین کشور بعد از تهران به شمار می رود. طبق پژوهش صورت گرفته این شهر به عنوان سکولارترین شهر کشورمان به جامعه جهانی معرفی شده است.

شهر شیراز یک جامعه بزرگ و برجسته از قوم یهودی است که این دین تقریبا 6 هزار نفر از جمعیت این شهر را تشکیل می دهند. البته اکثر یهودی ها در دهه های اخیر به اسرائیل و آمریکا مهاجرت کرده اند. محل سکونت یهودیان تیرازیس در گذشته محله جودها یا همان کلیمیان بود که امروزه 17 کنیسه در این شهر قرار دارد و بزرگترین آنها کنیسه ربیع زاده است.

این شهر تاریخی بعد از تهران، کرمان و یزد میزبان گروه بزرگی از زرتشتیان ایران می باشد. این قوم در میان اقلیت مذهبی و در گذشته از جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. البته امروزه دین زرتشتی در تیرازیس کوچک ترین جمعیت را به خود اختصاص داده و تنها یک آتشکده در این شهر فعال است و برای برگزاری آیین های مزدیسنا مورد استفاده قرار می گیرد.

مسیحیان در گذشته و در شهر شیراز از ارامنه بیشتر بودند و در محله ارمنی ها سکونت داشتند. ولی در قرن های 19-20 میلادی و با وجود فعالیت های تبلیغاتی مسیحی، دسته های کوچکی از مسیحیان حزب پروتستان همچون پرسبیتری و انگلیکن در این شهر پدید آمدند. البته در حال حاضر دو کلیسای معروف کلیسای شمعون غیور متعلق به کلیسای انگلیکن و کلیسای مریم مقدس متعلق به کلیسای حواری ارمنی فعال هستند.

موقعیت جغرافیایی شهر شیراز

این شهر به عنوان مرکز استان فارس از لحاظ جغرافیایی در ببخش مرکز فارس و جنوب غربی ایران قرار دارد. همچنین رشته کوه های مرتفع که شکل حصاری استوار دارند از این شهر محافظت می کنند و امنیت منطقه را حفظ می کنند. تیرازیس به کوه دراک از سمت غرب و به کوه های بمو، باباکوهی، چهل مقام و سبزپوشان از سمت شمال متصل می باشد. این شهر تقریبا 40 کیلومتر طول و 15-30 کیلومتر عرض دارد و مساحت آن به 1268 کیلومتر مربع می رسد.

جمع بندی

براساس تاریخ شهر شیراز به عنوان یکی از شهرهای تاریخی و باستانی ایران به جامعه جهانی معرفی شده است. این شهر در جنوب غربی ایران و استان فارس واقع شده که تاریخ پیدایش آن به قرن یک میلادی باز می گردد و بخشی از امپراتوری پارسیان محسوب می شد.

تیرازیس در طول تاریخ فراز و نشیب ها و ویرانی های زیادی را تجربه کرده و با این وجود حکمرانان وطن پرستی داشته که از آن محافظت کرده اند. ناگفته نماند که این شهر در دوران صفویه و زندیه در مرکز توجه قرار داشت و به معماری ها و آبادانی های زیادی دست پیدا کرد.

مطلب مشابه: مکان‌های تاریخی جنوب ایران (جاذبه های گردشگری دیدنی جنوب کشور)